Nie od razu Akademię zbudowano
Akademia Sztuk Pięknych w Krakowie to najstarsza polska uczelnia plastyczna. Została utworzona na mocy statutu Uniwersytetu Jagiellońskiego z 16 października 1818 roku. Pomysłodawcami jej powstania byli dwaj malarze krakowscy, Józef Brodowski i Józef Peszka, którzy zostali profesorami rysunku i malarstwa. Nauczaniem rzeźby jako pierwszy zajął się Józef Riedlinger. Pierwotnie ASP funkcjonowała w ramach Oddziału Literatury Wydziału Filozoficznego UJ. W 1826 roku ASP została wyodrębniona z Wydziału Filozoficznego i podporządkowana bezpośrednio rektorowi UJ jako samodzielny instytut.
W 1833 roku Akademia Sztuk Pięknych w Krakowie została odłączona od Uniwersytetu Jagiellońskiego i utraciła swój akademicki charakter. Przez kolejne czterdzieści lat funkcjonowała pod nazwą Szkoły Rysunku i Malarstwa w ramach Instytutu Technicznego. Najważniejszymi profesorami i w praktyce kierownikami szkoły w tym okresie byli dwaj malarze: Wojciech Korneli Stattler i Władysław Łuszczkiewicz.
W 1873 roku Szkoła Rysunku i Malarstwa stała się samodzielną Szkołą Sztuk Pięknych. Przez najbliższe dwadzieścia lat stanowisko dyrektora zajmował Jan Matejko. Najwybitniejszy polski malarz historyczny sprawnie zarządzał podlegającą sobie instytucją. W latach 1878-1879 z jego inicjatywy powstał gmach Szkoły Sztuk Pięknych. Uczelnia została podzielona na oddziały: rysunkowy, malarski, kompozycyjny i rzeźby. Nie były to wydziały w dzisiejszym rozumieniu (Szkoła Sztuk Pięknych była uczelnią jednowydziałową). Jan Matejko kierował oddziałem kompozycyjnym, zwanym też szkołą mistrzowską, czyli „majsterszulą”. Najzdolniejsi uczniowie, wybrani przez samego Matejkę, zajmowali się tam malarstwem historycznym. Uczęszczanie do „majsterszuli” uważano za wielkie wyróżnienie. Leon Kowalski, ówczesny student, późniejszy założyciel Związku Polskich Artystów Plastyków, w swoich wspomnieniach napisał: „Dyrektor Mistrz Matejko dla nas był raczej jakąś legendą niż czymś realnym. Mistrza się prawie nigdy nie widziało, ale się czuło, że on jak korona na wieży Mariackiej gdzieś tam w górze był i zdobił naszą szkołę, jako też i nadawał sens całemu istnieniu tej instytucji! O mistrzu mówiło się szeptem, jakby się obawiano, aby nie posłyszał, lub żeby nie zamącić nierozsądnym słowem lub głośnym stąpaniem po schodach jego wielkiego spokoju”.
Fot. Widok na plac Matejki, fot. Natan Krieger, ok. 1890, Muzeum Historyczne Miasta Krakowa
Kolejny etap w rozwoju uczelni rozpoczął się w 1895 roku, gdy dyrektorem Szkoły Sztuk Pięknych został Julian Fałat. W 1900 roku szkoła została podniesiona do rangi uczelni wyższej, stając się Akademią Sztuk Pięknych. Na profesorów Fałat powołał najwybitniejszych artystów Młodej Polski: malarzy Jacka Malczewskiego, Leona Wyczółkowskiego, Jana Stanisławskiego, Teodora Axentowicza, Stanisława Wyspiańskiego, Józefa Mehoffera, Wojciecha Weissa i Józefa Pankiewicza (który na gruncie krakowskiej Akademii zapoczątkował także nauczanie w zakresie grafiki) oraz rzeźbiarza Konstantego Laszczkę. Dzięki Julianowi Fałatowi, wielkiemu reformatorowi Akademii, Kraków stał się ważnym ośrodkiem europejskiego modernizmu.
Fot. Widok na plac Jana Matejki – w głębi Barbakan, po prawej stronie budynki Akademii Sztuk Pięknych i Dyrekcji Kolei, Zakład Fotograficzny „Ignacy Krieger”, ok. 1895, Muzeum Historyczne Miasta Krakowa
Po ustąpieniu Juliana Fałata ze stanowiska rektora w 1909 roku najwyższy urząd w krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych zajmowali zatrudnieni przez niego profesorowie. W czasie I wojny światowej Austriacy zajęli większość gmachu ASP na cele wojskowe, ale samej uczelni nie zamknęli. Nauka trwała, choć w okrojonej postaci, gdyż znaczna część profesorów i studentów służyła w Legionach Polskich. Julian Fałat i Leon Wyczółkowski pełnili funkcję korespondentów wojennych, którzy z pędzlem lub ołówkiem w dłoni dokumentowali czyn zbrojny. Rysunki Wyczółkowskiego wykonane na froncie w pobliżu Kostiuchnówki podziwiał komendant Józef Piłsudski oraz jego współpracownicy ze sztabu I Brygady Legionów (wśród nich absolwent krakowskiej ASP Edward Rydz-Śmigły). W 1918 roku, gdy Polska odradzała się po rozbiorach, krakowska Akademia świętowała stulecie swego istnienia. Najstarsza polska uczelnia plastyczna nie mogła dostać lepszego prezentu na setne urodziny niż odzyskanie niepodległości przez Polskę! Dodajmy do tego jeszcze, że pierwszym premierem odrodzonej Polski został Jędrzej Moraczewski, syn Macieja, architekta, który zaprojektował gmach krakowskiej ASP.
Fot. Gmach Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie – ujęcie od strony ul. Basztowej, Agencja Fotograficzna "Światowid", lata 30. XX w., Muzeum Historyczne Miasta Krakowa
Wraz z narodzinami II Rzeczpospolitej w krakowskiej ASP prawo do studiowania uzyskały kobiety. Do malarzy aktywnych od czasów Juliana Fałata doszli tacy artyści, jak Stanisław Kamocki, Fryderyk Pautsch, Władysław Jarocki i Kazimierz Sichulski. „Na rzeźbie” też pojawił się nowy wybitny profesor – Xawery Dunikowski. Do przedmiotów nauczania doszły architektura i konserwacja zabytków. O te nowe dyscypliny szczególnie dbał wieloletni rektor Adolf Szyszko-Bohusz, odnowiciel zamku królewskiego na Wawelu.
Uczelnia była w okresie międzywojennym miejscem narodzin programów artystycznych, które odmieniły polską sztukę. Pod opieką profesora Józefa Pankiewicza doskonalili swe umiejętności kapiści (członkowie Komitetu Paryskiego), którzy w malarstwie polskim zapoczątkowali nurt koloryzmu. Studenci Akademii tworzyli ugrupowania awangardowe. Pierwszym z nich byli formiści. Stowarzyszenie zostało założone przez Tytusa Czyżewskiego oraz Zbigniewa i Andrzeja Pronaszków. Zbigniew Pronaszko tak wyjaśnił genezę formizmu: „Nie można się dziwić, jeśli młody malarz po powrocie z najbliższej choćby zagranicy, po ujrzeniu wielkiej sztuki w muzeach – musiał odczuwać bunt przeciw temu wszystkiemu, co widział wokół siebie”. To dzięki wychowankom Akademii, protestującym przeciw utrzymanej w młodopolskim duchu twórczości swych profesorów, do Polski dotarła wieść o kubizmie i ekspresjonizmie. Z kolei ostatnim ugrupowaniem awangardowym, jakie pojawiło się w okresie międzywojennego dwudziestolecia, była Grupa Krakowska, zainicjowana przez Leopolda Lewickiego, Marię Jaremę i Jonasza Sterna.
Fot. Gmach Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie – ujęcie od strony ul. Basztowej, Agencja Fotograficzna "Światowid", lata 30. XX w., Muzeum Historyczne Miasta Krakowa
Po zakończeniu II wojny światowej, która dla Akademii oznaczała przerwę w działalności, w uczelni zaszły ważne zmiany. W 1950 r. uczelnię połączono z Państwową Wyższą Szkołą Sztuk Plastycznych. Wprowadzony podział na wydziały nadał uczelni aktualną strukturę. Nowe budynki, przekazane Akademii, do dzisiaj stanowią jej bazę lokalową. W okresie powojennym z uczelnią, podobnie jak w epokach wcześniejszych, związani byli wybitni artyści. Nazwiska Igora Mitoraja, Andrzeja Wajdy czy Tadeusza Kantora znane są na całym świecie. Osobne miejsce w historii polskiego malarstwa zajmuje Andrzej Wróblewski. Grupa Krakowska II w nową epokę przenosiła ideały z okresu międzywojennego. Wielu przedstawicieli awangardy, takich jak Jonasz Stern, Janina Kraupe-Świderska czy Adam Marczyński, zostało profesorami. Wiodącą rolę w ASP odgrywali tacy koloryści, jak Hanna Rudzka-Cybis czy Czesław Rzepiński. W 1979 roku nadano Akademii imię Jana Matejki.
Od 1945 roku godność rektora piastowali: Eugeniusz Eibisch, Zbigniew Pronaszko, Zygmunt Radnicki, Konrad Srzednicki, Mieczysław Wejman, Czesław Rzepiński, Marian Konieczny, Włodzimierz Kunz, Jan Szancenbach, Stanisław Rodziński, Jan Pamuła, Adam Wsiołkowski, Stanisław Tabisz oraz obecny rektor Andrzej Bednarczyk.
Akademia Sztuk Pięknych im. Jana Matejki w Krakowie rozwija się nadal pod względem struktury, kadry, kierunków i metod kształcenia. Pozostaje wierna własnej wspaniałej tradycji, a zarazem jest otwarta na wyzwania i potrzeby współczesności. Obecnie kształcenie w Akademii odbywa się na siedmiu wydziałach: Wydziale Malarstwa, Wydziale Rzeźby, Wydziale Grafiki, Wydziale Architektury Wnętrz, Wydziale Konserwacji i Restauracji Dzieł Sztuki, Wydziale Form Przemysłowych oraz Wydziale Intermediów.
W 2018 roku Akademia Sztuk Pięknych w Krakowie obchodziła dwustulecie swego istnienia. Jubileusz obchodzono pod hasłem: „Akademia wielkich artystów”. Wystarczy zapoznać się z sylwetkami wymienionych tu twórców, aby przekonać się o trafności tego hasła – i poprzez znajomość dokonań przywołanych artystów lepiej poznać dzieje krakowskiej ASP.
Michał Pilikowski